Spadkodawca może pominąć w testamencie część czy nawet wszystkich spadkobierców ustawowych. Niemniej jednak w takiej sytuacji zazwyczaj należy się im zachowek. To rodzaj zabezpieczenia dla pominiętych spadkobierców. W niektórych państwach np. we Francji istnieje instytucja tzw. rezerwy spadkowej albo prawem dziedziców koniecznych. Spadkodawca nie może w testamencie rozporządzić całym spadkiem pomijając dzieci. W innych krajach, w tym w Polsce takie rozporządzenie jest możliwe, z tym że pominięty spadkobierca ma roszczenie do pozostałych. Jest to właśnie instytucja zachowku.

Mit 1. Każdy spadkobierca ustawowy jest uprawniony do zachowku. Fałsz!

Zachowek przysługuje tylko zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Jeżeli spadkodawca nie ma żadnych zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków itd.), ani rodziców, to oznacza, że z mocy ustawy (bez testamentu) dziedziczy:

– rodzeństwo (w raz z małżonkiem, jeśli dożył spadku, rodzeństwu przypada także udział jednego rodzica, jeśli nie dożył spadku),

– zstępni rodzeństwa (dziedziczenie „wg szczepów”),

– dziadkowie (w braku rodzeństwa i ich zstępnych, a także małżonka),

– zstępni dziadków (dziedziczenie „wg szczepów”),

– dzieci małżonka czyli pasierbowie (w braku wyżej wymienionych).

Nikomu z wyżej wymienionych zachowek nie przysługuje. To jest nie przysługuje on rodzeństwu, zstępnym rodzeństwa, dziadkom, zstępnym dziadków, a także pasierbom.

Mit 2. Wysokość zachowku wynosi zawsze wartość połowy udziału spadkowego. Fałsz!

Zazwyczaj rzeczywiście jest to połowa udziału spadkowego. Czyli, przykładowo, jeśli spadkodawca nie ma małżonka i dwóch synów. W spadku pozostawia jedynie dom o wartości 400.000 zł i co do całości spadku powołuje jednego z synów. Wtedy drugiemu z synów przysługuje zachowek oo wartości 100.000 zł (½ czyli wysokość zachowku x ½ czyli udział spadkowy x 400.000 zł).

Gdy jednak pominięty w testamencie spadkobierca jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego. Na powyższym przykładzie jest to kwota 133.333 zł (2/3 czyli wysokość zachowku x ½ czyli udział spadkowy x 400.000 zł). Do uznania, czy spadkobierca jest małoletni czy niezdolny do pracy decyduje chwila śmierci spadkodawcy. Zatem spadkodawca, spisując testament nie ma możliwości przewidzenia na 100%, jaka będzie wysokość zachowku. Aby całkowicie wykluczyć możliwość zasadnego sporu o zachowek spadkodawca musiałby rozdzielić majątek w taki sposób, aby nikt ze spadkobierców nie dostał mniej niż 2/3 udziału, który normalnie by mu przypadał i liczyć, że ceny składników majątkowych nie zmienią się w przyszłości.

Mit 3. W skład spadku weszło tylko mieszkanie. Zostało zapisane na brata Przysługuje mi zatem 1/4 tego mieszkania. Fałsz!

Zachowek to nie prawo żądania części spadku, czy składników majątkowych wchodzących w skład spadku. To jedynie roszczenie pieniężne to pozostałych spadkobierców. W takiej sytuacji pominięty spadkobierca może dochodzić od pozostałych spadkobierców jedynie pieniędzy odpowiadającej wartości ½ (ewentualnie 2/3) jego udziału spadkowego. Nie ma natomiast żadnego prawa to składników majątkowych wchodzących w skład spadku. Oczywiście w ramach działu spadku wszyscy spadkobiercy mogą zgodzić się, by zamiast zapłaty zachowku został przeniesiony udział w składnikach majątkowych np. mieszkaniu. W razie sporu sądowego można jednak żądać tylko pieniędzy a nie udziału w mieszkaniu.

Mit 4. Moja matka zapisała siostrze wszystkie hektary w darowiźnie. W chwili śmierci nie miała już żadnego majątku. Nic mi się nie należy. Fałsz!

Istnieje możliwość dochodzenia zachowku doliczając do masy spadkowej wartość darowizn. Taka możliwość istnieje nawet jeżeli w samym spadku bez darowizn nie ma żadnego składnika majątkowego. Zgodnie z art. 1000 Kodeksu cywilnego, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Nie wszystkie darowizny można doliczyć do spadku. Te zasady określa art. 994 Kodeksu cywilnego.

Mit 5. Im później dochodzę zachowku, jest to niekorzystne dla mnie. Nie zawsze tak jest!

Wydawałoby się, że niezależnie od momentu dochodzenia zachowku, kwota powinna być taka sama. Czyli należałoby dochodzić jak najszybciej, by otrzymanej kwoty nie „zjadła” inflacja.

Tak nie jest. Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, a także art. 995 Kodeksu cywilnego, obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Oznacza to, że jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, bądź wchodziłaby nieruchomość (gdyby nie darowizna), późniejsze dochodzenie zachowku przed sądem może być korzystne w sytuacji znacznego wzrostu cen nieruchomości.

Nie należy zatem bardzo spieszyć się. Warto w pierwszej kolejności wykorzystać polubowne możliwości rozwiązania sporu o zachowek. Jest to korzystne tym bardziej, że bardzo często są to sprawy pomiędzy członkami rodziny np. pomiędzy rodzeństwem. Zbyt pochopne skierowanie pozwu może popsuć relacje rodzinne. Z drugiej strony należy pamiętać o 5-letnim terminie przedawnienia i nie odkładać decyzji o wytoczeniu powództwa do ostatniej chwili. Warto sprawdzić art. 1007 Kodeksu cywilnego, by przeczytać, od jakiego momentu się go liczy.